तोमनाथ उप्रेती:

आजको प्रतिस्पर्धात्मक र डिजिटल युगमा सफलता प्रायः केवल भौतिक उपलब्धि, प्रतिष्ठा वा सामाजिक मान्यतामा सीमित गरिन्छ। धेरैजसो व्यक्तिहरू तात्कालिक लाभ, शीघ्र प्रसिद्धि र बाह्य आकर्षणको पछि लाग्छन्, तर यस्ता साधनहरूले दीर्घकालीन स्थायित्व, मानसिक सन्तोष र वास्तविक सन्तुष्टि सुनिश्चित गर्न सक्दैनन्। त्यसैले दीर्घकालीन सफलता प्राप्त गर्न आन्तरिक विवेक, आत्म–साक्षात्कार र निर्णय क्षमताको विकास अपरिहार्य छ। आन्तरिक दृष्टिले सजग व्यक्ति आफ्नो शक्ति र कमजोरीलाई बुझ्न सक्छ, भावनात्मक नियन्त्रण र समय व्यवस्थापनमा दक्ष हुन्छ, र विवेकपूर्ण निर्णय मार्फत जीवनका चुनौतीहरू सामना गर्न सक्षम हुन्छ। यस प्रकार, दीर्घकालीन सफलता केवल व्यक्तिगत लाभमा सीमित नरहेको, बरु व्यक्तिगत विकास, सामाजिक भलाइ र नैतिक मूल्यहरूको समन्वयमा आधारित एउटा व्यापक प्रक्रिया हो।मानव जीवनमा सफलता केवल भौतिक उपलब्धिमा सीमित छैन। जब मानिसले आफ्नो जीवनलाई स्थायी दृष्टिकोणबाट हेर्छ, तब मात्र ऊ वास्तविक सफलता प्राप्त गर्न सक्छ। आधुनिक समाजमा धेरैजसो व्यक्तिहरू क्षणिक लाभ, शीघ्र सम्पन्नता र अस्थायी प्रसिद्धिमा केन्द्रित हुन्छन्। तर यी सबै उपलब्धिहरू सधैं टिकाउ हुँदैनन्। स्थायी सफलता भनेको जीवनका प्रत्येक पक्षमा सन्तुलन, आन्तरिक सन्तोष र मानसिक शान्ति प्राप्त गर्नु हो। यसको मूल आधार अन्तर्मनको जागृति हो, जसले व्यक्ति र समाजबीचको सम्बन्ध, व्यक्तिगत विकास र नैतिक मूल्यहरूलाई सुदृढ बनाउँछ।

अन्तर्मनको जागृतिलाई प्राचीन दार्शनिक र आध्यात्मिक शिक्षाले निकै महत्व दिएका छन्। वेद, उपनिषद र भगवद्गीताले स्पष्ट रूपमा बताउँछन् कि आत्मचेतना, विवेक, र आत्म–साक्षात्कार नै मानव जीवनको सर्वोच्च लक्ष्य हो। जब मानिसले आफ्नो अन्तर्मनलाई बुझ्न थाल्छ, तब ऊ आफ्ना कमजोरी, लालसा, र भ्रमबाट मुक्त हुन्छ। यस अवस्थाले स्थायी सफलता प्राप्त गर्न मार्ग प्रशस्त गर्छ। यदि हामी केवल बाह्य उपलब्धिमा केन्द्रित रह्यो भने, हाम्रो मानसिक शान्ति, नैतिक मूल्य र व्यक्तिगत सन्तोष सधैं संकटमा रहन्छ।

स्थायी सफलताको अर्को महत्वपूर्ण आयाम भनेको कर्तव्यपरायणता र कर्मयोग हो। भगवद्गीताले कर्मयोगको माध्यमबाट निष्काम भावमा कर्म गर्नु आवश्यक ठहराएको छ। निष्काम कर्म भन्नाले फलप्रति आसक्ति नगरी आफ्नो धर्म र कर्तव्य पूरा गर्नु हो। जब व्यक्ति आफ्नो कर्मलाई इमान्दारी, नैतिकता र समाजिक हितका लागि समर्पित गर्दछ, तब उसले केवल व्यक्तिगत सफलतामा सीमित नभई समाजमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ। शिक्षक, चिकित्सक, वैज्ञानिक, उद्यमी वा कुनै पनि पेशामा कर्म गर्ने व्यक्ति जब आफ्नो कर्तव्यमा समर्पित रहन्छ, तब उसको काम केवल व्यक्तिगत उपलब्धि मात्र हुँदैन, वरन् समाजका लागि प्रेरणादायी उदाहरण बनिन्छ।

अन्तर्मनको जागृति र स्थायी सफलताको सम्बन्ध केवल बाह्य उपलब्धिसँग मात्र सीमित छैन। मानिसको आन्तरिक विकास र मानसिक स्थिरता नै दीर्घकालीन सफलता सुनिश्चित गर्दछ। जब हामी हाम्रो अन्तर्मनलाई बुझ्छौं, तब हाम्रो राग–द्वेष, लोभ, मोह, र ईर्ष्याजस्ता नकारात्मक भावनाहरू न्यून हुन्छन्। यी भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्न नसक्दा मानिस आफ्नो निर्णय क्षमतामा कमजोरी देखाउँछ, सम्बन्धहरूमा अस्थिरता ल्याउँछ र दीर्घकालीन लक्ष्यतर्फ अग्रसर हुन सक्दैन। त्यसैले आत्म–साक्षात्कार नै स्थायी सफलताको आधारशिला हो।

मानव जीवनमा स्थायी सफलता प्राप्त गर्न आत्म–नियन्त्रण र मानसिक अनुशासन पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण हुन्छ। जीवनको प्रत्येक चुनौतीमा आत्म–नियन्त्रणले मानिसलाई असफलताबाट भय नमान्न, गल्तीबाट सिक्न, र निरन्तर सुधार गर्दै अगाडि बढ्न प्रेरित गर्छ। आधुनिक मनोविज्ञान र न्यूरोसायन्सले पनि देखाएका छन् कि मानसिक अनुशासन र ध्यान अभ्यासले मस्तिष्कको कार्यसम्पादन सुधार गर्छ, निर्णय क्षमता बढाउँछ, र मानसिक सन्तुलन कायम राख्छ। जब व्यक्ति आफ्नो मानसिक प्रक्रियालाई समझदारीपूर्वक नियन्त्रण गर्न थाल्छ, तब ऊ भावनात्मक उतार–चढाव, तनाव र चिन्ताबाट मुक्त हुन्छ।

स्थायी सफलता र अन्तर्मनको जागृतिले समाज र व्यक्तिगत जीवनबीचको सेतु पनि निर्माण गर्छ। जब व्यक्ति आफ्नो आत्म–चेतना र नैतिक मूल्यको सम्मान गर्दै कर्म गर्छ, तब उसको कार्यले समाजमा स्थायी सुधार ल्याउँछ। भ्रष्टाचार, अन्याय र अहंकारको वातावरणमा पनि यस्तो व्यक्तिको योगदानले सामाजिक स्थायित्व र नैतिक संस्कृति प्रवर्द्धन गर्छ। उदाहरणका लागि, महात्मा गान्धी, मदर टेरेसा वा डा. भीमराव आंबेडकर जस्ता व्यक्तिहरूले आफ्नो अन्तर्मनको जागृतिका आधारमा समाज परिवर्तन गर्न सक्ने शक्ति प्रस्तुत गरे। उनीहरूको जीवन केवल व्यक्तिगत सफलता मात्र नभई मानव कल्याण र सामाजिक न्यायको प्रतिक बनेको छ।

आजको डिजिटल र प्रतिस्पर्धात्मक युगमा स्थायी सफलता अझ चुनौतीपूर्ण बनेको छ। सामाजिक सञ्जाल, एआई र सूचना प्रविधिले मानिसलाई बाह्य उपलब्धि र तुलना–आधारित मानसिकता तर्फ धकेल्छ। यदि हामीले आफ्नो अन्तर्मनमा केन्द्रित भएर सन्तुलन र आत्म–साक्षात्कारलाई महत्व नदियौं भने, बाह्य सफलता अस्थायी, मानसिक अशान्ति र मूल्य–नाशको कारण मात्र बन्न सक्छ। त्यसैले डिजिटल युगमा पनि अन्तर्मनको जागृतिले मात्र स्थायी सफलता सुनिश्चित गर्न सक्छ।

अन्तर्मन जागृत व्यक्ति केवल व्यक्तिगत हितमा सीमित हुँदैन। उसले सकारात्मक दृष्टिकोण, सहिष्णुता, प्रेम र करुणालाई जीवनको मार्गदर्शक बनाउँछ। यसले न केवल आफ्नो जीवनलाई सार्थक बनाउँछ, तर परिवार, समुदाय र राष्ट्रमा नैतिक, सामाजिक र आध्यात्मिक मूल्य प्रवर्द्धन गर्छ। स्थायी सफलता त्यही हो जसले व्यक्तिगत खुशी मात्र नभई अरूको जीवनमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ।

अन्ततः, स्थायी सफलता र अन्तर्मनको जागृति सँगसँगै जीवनका उच्चतम मूल्य र उद्देश्यसँग जोडिन्छ। जब मानिसले आफ्नो कर्म, विचार, भावना र निर्णयमा अन्तर्मनको जागृतिलाई आधार बनाउँछ, तब ऊ संसारिक सुख–दुःख र परिस्थिति अनुसार लचकशील तर स्थिर रहन सक्षम हुन्छ। जीवनका उतार–चढावले उसको मानसिक शान्ति र नैतिक विवेकलाई प्रभावित गर्न सक्दैन। यही अवस्था स्थायी सफलता हो—जहाँ मानिस केवल बाह्य उपलब्धिमा सन्तुष्ट हुँदैन, तर आत्म–साक्षात्कार, मूल्य–आधारित जीवन र समाजमा सकारात्मक योगदानमार्फत जीवनको गहिरो अर्थ बुझ्छ।

दीर्घकालीन सफलताका लागि निरन्तर अभ्यास र आत्म–निरीक्षण आवश्यक छ। समय–समयमा आफ्ना निर्णय र मूल्यहरूको समीक्षा गर्न र आवश्यक सुधार गर्नुपर्छ। यस प्रक्रियाले दीर्घकालीन लक्ष्यहरू हासिल गर्न दृढता र स्पष्टता प्रदान गर्छ। बाह्य भौतिक साधनहरूले क्षणिक सन्तोष दिन सक्छन्, तर दीर्घकालीन सफलताको वास्तविक आधार आन्तरिक विवेक र आत्म–साक्षात्कारमा हुन्छ।

मानव जीवनको मूल शक्ति बुद्धि हो। बुद्धिले मात्र मानिसलाई संसारको विवेकपूर्ण अन्वेषणमा अगाडि बढाउँछ। तर, जब बुद्धि अभिमानमा परिणत हुन्छ, तब यो मानवता र सत्यको मार्गबाट विचलित हुन थाल्छ। प्राचीन समयदेखि नै पूर्वीय दर्शनले बुद्धि र अहंकारको द्वन्द्वलाई केन्द्रमा राखेर मानिसलाई चेतावनी दिएको छ।

महाभारतमा द्रौपदीको कथा स्मरणीय छ। पाण्डवहरूको रक्षाका लागि अर्जुनले धनुष बाणको अद्भुत कला प्रदर्शन गरे। तर, यदि त्यहाँ अहंकार प्रवेश गर्थ्यो भने, धर्म र न्यायको मार्ग असफल हुने थियो। यसले देखाउँछ कि ज्ञान र शक्ति मात्र पर्याप्त छैन, त्यसमा नम्रता र आत्म–परिष्कार हुनु जरुरी छ।जब अहंकार समाप्त हुन्छ, तब मुक्ति प्रकट हुन्छ। यसको अर्थ हो कि वास्तविक ज्ञान तब मात्र उजागर हुन्छ जब मानिसले आफ्नो अहंकार, इष्र्या, क्रोध र मोहलाई त्याग्छ।

पुरातन मिथकमा एउटा कथा छ। शिवले तारकासुरलाई नाश गरे। तारकासुर अत्यन्त शक्तिशाली थिए। तर उनको अहंकार र अन्यायको कारणले उनका जीवनको विनाश भयो। यसले देखाउँछ कि शक्ति र बुद्धि केवल अहंकार रहित भएमा समाज र धर्मको कल्याण गर्न सक्छ।आत्म–परिष्कारको अर्को आयाम आत्म–समालोचना हो। मानिसलाई आफ्नै त्रुटि, कमजोरी र सीमालाई स्वीकार गर्न सक्नुपर्छ। केवल यसरी मात्र बुद्धिको साँचो परिष्कार सम्भव हुन्छ। यदि हामी हाम्रो ज्ञान र शक्तिलाई सीमितता र कमजोरिहरूको आत्म–समालोचना बिना प्रयोग गर्छौं भने, हामी अनावश्यक विनाश र दुःखको निम्ति जिम्मेवार हुन्छौं।

वेदमा भनिन्छ:
“सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम्।”
सत्य बोल, प्रिय बोल, तर अप्रिय सत्य नबोल। यहाँ ज्ञानको प्रयोग र अहंकारको नियन्त्रणको सन्देश छ। बुद्धिको परिष्कार भनेको यही हो—सत्यको अनुभूति, प्रेमको अभ्यास र अहंकारको त्याग।

सफलता र प्रगतिको मार्गमा सबैभन्दा ठूलो बाधा केवल मूर्खता होइन, ज्ञानी भएको भ्रम हो। वैज्ञानिक स्टिफन हकिङको यो भनाइ आजको नेपाली समाज र राजनीतिमा ठ्याक्कै लागू हुन्छ। नेतादेखि कर्मचारी, विशेषज्ञदेखि विश्लेषकसम्म, धेरैले आफूलाई ज्ञानी ठान्छन्, तर व्यवहारमा उनीहरूकै निर्णयहरूले जनजीवनमा असमानता, असफलता र अविश्वास निम्त्याउँछ।

बौद्धिक अहंकारले नेतृत्वलाई अपारदर्शी र एकपक्षीय बनाउँछ। जब नेताहरू अरूका विचारलाई ग्रहण गर्न असमर्थ हुन्छन् र आलोचनालाई व्यक्तिगत हमला ठान्छन्, तब नीति निर्माण र निर्णय प्रक्रियामा त्रुटि बढ्छ। यसले विकासका योजनाहरू सत्ता र व्यक्तिगत स्वार्थको गन्तव्यमा फसाउँछ, जसले समाजमा नकारात्मक ऊर्जा फैलाउँछ।

अहंकारी व्यक्तिको निर्णय केवल व्यक्तिगत कमजोरी मात्र होइन; यो संस्थागत स्तरमा प्रवेश गर्दा नीति, प्रशासन र सरकारी संयन्त्रमा अपारदर्शिता, अराजकता र दलीय स्वार्थ बढाउँछ। उदाहरणका लागि, शिक्षा, न्याय, सञ्चार, पूर्वाधार र आर्थिक नीतिमा गरिएको निर्णयहरूमा अक्सर लापरवाही र अज्ञानता देखिन्छ। आलोचना वा सुझाव दिँदा पनि सुधारको सम्भावना नष्ट हुन्छ।

यसै कारण, समाजमा आत्मसमालोचनाको संस्कृति विकास गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ। आत्मसमालोचना व्यक्तिगत र संस्थागत बौद्धिक स्वास्थ्यको सूचक हो। जब व्यक्ति वा संस्था आफ्ना कमजोरी स्वीकार्छ र सुधार गर्न तयार हुन्छ, तब सुधार र नवप्रवर्तन सम्भव हुन्छ। यसले नीति निर्माणमा पारदर्शिता, उत्तरदायित्व र जनहितलाई प्राथमिकता दिन सहयोग गर्छ।

समृद्ध समाजका लागि आवश्यक छ—आत्ममुग्धता होइन, आत्मसमालोचना; अडिग अहंकार होइन, खुला संवाद; अलग–थलग सोच होइन, सहिष्णुता। सहमतिपूर्ण बहस, आलोचनालाई सकारात्मक रूपमा ग्रहण गर्ने क्षमता र निरन्तर सुधारको अभ्यास नै दीर्घकालीन विकास र सशक्त राष्ट्र निर्माणको आधार हो।

नेपाली परिवेशमा सत्ताको वरिपरि रहेका धेरै व्यक्तिहरू ‘मलाई सबै थाहा छ’ भन्ने भ्रममा बाँचिरहेका छन्। त्यही भ्रमले न त उनीहरूलाई सुधार गर्न दिन्छ, न समाजलाई अगाडि बढ्न।त्यसैले, हकिङको भनाइ केव एक वैज्ञानिकको उद्धरण मात्रै होइन, यो चेतावनी हो—अहंकार, आत्मसन्तुष्टि र ‘अज्ञानमा आत्मगौरव’ गर्ने प्रवृत्तिको विरुद्ध। यो भनाइलाई आत्मसात् गर्न सके मात्र नेपाली समाजले नयाँ युगतिर पाइला चाल्न सक्नेछ।

आधुनिक जीवनमा पनि यो पाठ अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। विद्या, सूचना र सूचना प्रविधिको युगमा मानिसहरु आफ्नो बुद्धिको अभिमानमा फस्दैछन्। उनले विचार गर्दैनन् कि उनका कर्मले समाज र आत्मामा के प्रभाव पार्छ। पुरातन मिथक र शास्त्रीय श्लोकहरूले हामीलाई स्मरण गराउँछ कि शक्ति र ज्ञानलाई केवल अहंकारमा सीमित राख्नु विनाशको मार्ग हो।

अन्ततः, बुद्धिको अभिमान र आत्म–परिष्कारको पाठ हामीलाई यो सिकाउँछ कि:ज्ञान र बुद्धि केवल तब मूल्यवान हुन्छ जब यसले दया, प्रेम र करुणा अभिवृद्धि गर्छ।अहंकार विनाशकारी छ। यसले मानवता र धर्मलाई कमजोर बनाउँछ।आत्म–परिष्कारले हामीलाई वास्तविक ज्ञान र मोक्षको मार्गमा लैजान्छ।पुरातन मिथक र शास्त्रहरू केवल कथाहरू होइनन्; ती मानव चेतना र मूल्यहरूको दर्पण हुन्।बुद्धिको साँचो प्रयोग तब मात्र सम्भव हुन्छ जब हामी आफैंको सीमितता र त्रुटि स्वीकार्छौं।

सत्य, धर्म, करुणा र विवेकको आधारमा बुद्धिको परिष्कार गर्नु मात्र मानव जीवनको शाश्वत लक्ष्य हो। यसरी हामी केवल व्यक्तिगत विकासमा सीमित हुँदैनौं, समाज र मानवतामा योगदान पुर्याउन सक्षम हुन्छौं।

बुद्धिको अभिमान मानव जीवनको बाधा हो। पुरातन मिथक, वेद, उपनिषद र महाभारतका सन्देशहरूले हामीलाई यही पाठ सिकाउँछन्। आत्म–समालोचना र आत्म–परिष्कारले मात्र मानव जीवनलाई साँचो अर्थमा उजागर गर्छ। यदि हामी अहंकार त्याग्न सिक्छौं भने, हाम्रो जीवन केवल हाम्रो होइन, सम्पूर्ण मानव जातिको कल्याणको मार्गमा अग्रसर हुन्छ।
दीर्घकालीन सफलता केवल भौतिक उपलब्धि होइन। आत्म–साक्षात्कार र विवेकपूर्ण मार्ग अपनाउने व्यक्ति जीवनका उतार–चढाव सहज रूपमा पार गर्न सक्षम हुन्छन् र स्थायी उपलब्धि हासिल गर्छन्। यसले व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनमा गहिरो सन्तुलन र सशक्तता ल्याउँछ। साँचो सफलता त्यो हो जसले बाह्य वैभवमा नभई आन्तरिक विवेक र आत्म–जागरूकताको आधारमा जीवनको मार्ग निर्धारण गर्छ।

स्थायी सफलता केवल भौतिक उपलब्धि होइन; यो मानसिक शान्ति, नैतिक मूल्य, कर्मयोग र अन्तर्मनको जागृतिमा आधारित छ। जब मानिसले आफ्नो अन्तर्मनलाई बुझ्छ, आफ्नो कर्ममा निष्कामता अपनाउँछ र समाजप्रति उत्तरदायी रहन्छ, तब ऊ केवल व्यक्तिगत रूपमा सफल हुँदैन, तर समाज र मानवताको लागि प्रेरणादायी उदाहरण पनि बनिन्छ। आधुनिक युगमा प्रविधि, प्रतिस्पर्धा र बाह्य उपलब्धि सँगको संघर्षले यदि अन्तर्मन जागृतिको महत्वलाई कम गरे, तब सफलता केवल क्षणिक र अस्थायी रहन्छ। त्यसैले दीर्घकालीन, स्थायी र सार्थक सफलता प्राप्त गर्न अन्तर्मनको जागृति अपरिहार्य छ।

आत्म–साक्षात्कार र विवेकपूर्ण मार्ग बीचको सम्बन्ध अत्यन्त गहिरो छ। आत्म–साक्षात्कारले व्यक्तिलाई आफ्ना वास्तविक चाहना र आवश्यकता बुझ्न सहयोग गर्छ भने विवेकपूर्ण मार्गले ती चाहना र आवश्यकतालाई यथार्थपरक र न्यायसंगत तरिकाले कार्यान्वयन गर्ने क्षमता दिन्छ। यसको परिणाम स्वरूप, व्यक्ति केवल सफलता प्राप्त गर्दैन, तर जीवनमा सन्तुलन, शान्ति र सामाजिक उत्तरदायित्व पनि हासिल गर्छ।

( नेपाल सरकारका उपसचिव उप्रेती  पुर्वीय दर्शन, मानव मूल्य र अध्यात्मवादमा कलम चलाउँछन् ।)