तोमनाथ उप्रेती:

उपसचिव, नेपाल सरकार:

जीवन दर्शन:

अहंकारी व्यक्तिहरू आफूलाई अरूसँग तुलना गर्दा उच्च, शक्तिशाली र विशेष ठान्छन्। उनीहरूले आफ्नो स्थिति र आस्थालाई मात्र सही ठान्छन् र अरूका विचारलाई महत्व दिन्न। यद्यपि व्यक्तिको कुनै विशेषता मात्र उसको श्रेष्ठता प्रमाणित गर्न पर्याप्त हुँदैन, किनभने अहंकारले व्यक्तिलाई पतनको बाटोमा धकेल्दछ। अहंकार मानिसको पतनको मुख्य कारण हो भने, विनम्रता, आत्मबोध र आत्मनिरीक्षणले जीवनलाई सुख, सन्तोष, प्रगति र समृद्धितर्फ उन्मुख बनाउँछ।

अहंकार मानव चेतनामा उत्पन्न हुने मानसिक विकार हो, जसले विवेक, सहिष्णुता र आत्मनिरीक्षण नष्ट गर्छ। यसबाट डर, चिन्ता, ईर्ष्या, राग र द्वेष जस्ता विकार उत्पन्न हुन्छन् र व्यक्ति आत्मकेन्द्रित हुन्छ। धन, पद, सौन्दर्य, जाति, वंश, प्रतिष्ठा, तपस्या वा उपलब्धिहरूमा अत्यधिक गर्वले व्यक्तिलाई अरुभन्दा महान ठान्ने प्रवृत्ति जन्माउँछ। यस्तो अहंकारले आलोचना, विरोध वा सुझावलाई अस्वीकार गराउँछ र निर्णयलाई समाजका लागि हानिकारक बनाउँछ।

व्यक्तिको आध्यात्मिक स्तरको सूचक उसको अहंकारको मात्रा हो। अहंकारको अर्थ हो आफ्नो पहिचानलाई केवल देह, इन्द्रिय, मन र बुद्धिसम्म सीमित गर्नु, जसले आत्मालाई अज्ञानतामा राख्छ। जब मानिस अन्तरात्मासँगको सम्बन्ध बिर्सन्छ र बाह्य तामझाममा रमाउँछ, त्यही अहंकारको जन्म हुन्छ। ज्ञानी वा शक्तिशाली व्यक्ति भए पनि अहंकार नियन्त्रण गर्न नसक्ने हो भने पतन निश्चित हुन्छ।

विशेष गरी ठूला पद र प्रभावमा पुगेका व्यक्तिहरू सजिलै अहंकारमा फस्छन्। उच्च पदले प्राप्त सम्मान र प्रशंसा उनीहरूमा आफूलाई श्रेष्ठ ठान्ने प्रवृत्ति जन्माउँछ। आलोचना अस्वीकार र केवल आफ्नो दृष्टिकोणलाई ठिक मान्ने अहंकारी व्यवहारले समाजमा द्वन्द्व, अस्थिरता र असन्तुलन निम्त्याउँछ।

आजको समाजमा शक्ति, सम्पत्ति र पदले मानिसलाई बाह्य रूपमा महान देखाउँछ, तर भित्र अहंकारको पहाड बन्न सक्छ। यदि व्यक्ति आत्मनिरीक्षण, विनम्रता र आत्मसमर्पण गर्न असमर्थ छ भने उसको सफलता केवल देखावटी रहन्छ। शरीर, मन र अहंकारको नियन्त्रणपछि मात्र साँचो शान्ति, आनन्द र निर्वाण सम्भव हुन्छ।

संत कविरका अनुसार, अहंकार, क्रोध र कल्पनाबाट मानिसले अनेक धोका भोग्छ। जहाँ अहंकार हुन्छ, त्यहाँ विपत्तिहरू आउँछन् र ज्ञान नष्ट हुन्छ। हृदयमा अहंकार, लोभ, मोह, अभिमान बसेसम्म पण्डित र मूर्ख दुवै समान हुन्।

पौराणिक दृष्टान्तहरूले यसलाई स्पष्ट देखाउँछन्। रावण, दुर्योधन, हिरण्यकश्यप र शिशुपाल सबै आफ्नो अभिमानकै कारण पतन भएका उदाहरण हुन्। अहंकारले मानिसको विवेक हराउँछ, चेतनालाई ढाक्छ र उसलाई आत्मकेन्द्रित बनाउँछ। स्वाभिमान जहाँ सकारात्मक आत्मबोध हो, अहंकार त्यसको विकृत रूप हो — जहाँ अरूलाई तुच्छ देखिन्छ।

धन, पद र प्रतिष्ठामा रहेका मानिसहरूमा अहंकार बढी देखा पर्छ। उनीहरूमा यति अहंकार हुन्छ कि दुईजना भेट हुँदा पनि पहिला कसले नमस्कार गर्ने भन्ने विषयमा झगडा हुन्छ। अहंकारले सर्मपणमा बाधा पुर्याउँछ। ‘मेरोपन’ अर्थात् म–मत्वको भावना नै हिंसाको स्रोत हो, र म–मेरोको मोहले सीमा रेखालाई तान्छ। क्रोधबाट मोह उत्पन्न हुन्छ, मोहले स्मरण शक्ति भ्रमित पार्छ र व्यक्तिलाई पछि पार्छ।

अहंकारी व्यक्तिको भाव, विचार, वाणी र कर्ममा असंगति देखा पर्छ। अहंकारले उसलाई प्रकृतिसँग पनि शत्रुता राख्ने बनाउँछ। ओशो भन्छन्, “जहाँ अहंकार हट्छ त्यहाँ जीवनमा फूल फूल्न थाल्छ। जहाँ झुक्ने अवसर आउँछ त्यहाँ झुक्न सिक्नुपर्छ। यसरी अभ्यास गर्दा अहंकार क्रमशः कटिन्छ।”

व्यक्तिले जीवनमा दुई प्रकारको यात्रा गर्न सक्छ—शक्तिको यात्रा र शान्तिको यात्रा। शक्तिको यात्रा अहंकारको यात्रा हो, जसले सत्यलाई बुझ्न सक्दैन। अहंकारको अनुपस्थितिमा मात्र आनन्द प्राप्त हुन्छ र विनम्रताको आगमन सम्भव हुन्छ। अहंकारी व्यक्तिहरू आक्रमक, हिंसक र डरमुक्त देखिन खोज्छन्। उनीहरू ठूलो पद, धन र यशको खोजीमा हुन्छन्, र आफ्नो सुरक्षा सुनिश्चित गर्न प्रत्येक उपाय अपनाउँछन्।

मानव जीवनका गहिरा पक्ष बुझ्न पूर्वीय दर्शन र धार्मिक ग्रन्थ अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन्। यी ग्रन्थहरूले अहंकार र विनम्रताको महत्त्व स्पष्ट पार्छन् र आत्मनिरीक्षण, आत्मशुद्धि र आत्मबोधको मार्ग देखाउँछन्। अहंकार नियन्त्रण गर्दा व्यक्ति दान, क्षमा, विनम्रता, सहकार्य र करुणा तर्फ उन्मुख हुन्छ।

अहंकारलाई परास्त गर्न प्रेम, मैत्री, करुणा र आत्मचिन्तन आवश्यक छन्। जब मानिस शरीर, मन र भावनाभन्दा माथि उठेर आफू चेतनाको एक अंश हो भन्ने बोधमा पुग्छ, तब अहंकारको शक्ति कमजोर हुन्छ। सार्वजनिक जीवनमा सफल, सन्तुलित र सदाचारी बन्न झुक्न, सुन्न र स्वीकार गर्न सक्ने क्षमता विकास गर्न आवश्यक छ। व्यक्ति उन्नति मात्र ज्ञान र सम्पत्तिमा होइन, विनम्रता, सहिष्णुता र विवेकमा निर्भर गर्दछ।

अहंकार त्याग गरेर विनम्रता, आत्मनिरीक्षण र सहयोगको मार्ग अपनाउनु नै साँचो शिक्षाको सफलता हो। समाजमा सद्भाव, सहकार्य र समृद्धिको बीउ त्यहीँ रोपिन्छ जहाँ व्यक्तिगत ‘म’ को बन्धनबाट मुक्त व्यक्ति जीवन यापन गर्छ। यही आत्मशुद्धिको मार्ग जीवन र राष्ट्र दुबैका लागि कल्याणकारी हुन्छ।

भगवद्गीतामा भगवान श्रीकृष्णले अर्जुनलाई अहंकारको नाश गरी आत्मज्ञानको प्राप्ति गर्नका लागि मार्गदर्शन दिनुभएको छ। गीता, अध्याय १३, श्लोक ८-१२ मा विनम्रता, अहंकारको अभाव, शान्ति, क्षमा, र सत्यता जस्ता गुणहरूको महत्त्वलाई स्पष्ट पारिएको छ। यी गुणहरूले मानिसलाई आत्मज्ञानको मार्गमा अग्रसर गराउँछन् र जीवनलाई सन्तुलित र शान्त बनाउँछन्।

अहंकारको नाश गर्दा व्यक्ति आफ्नो वास्तविक स्वरूपलाई बुझ्न सक्छ र संसारसँगको सम्बन्धमा सन्तुलन कायम राख्न सक्छ। गीता अनुसार, अहंकारको अभावले व्यक्ति आत्मज्ञानको प्राप्ति गर्न सक्षम हुन्छ र जीवनका वास्तविक उद्देश्यहरूलाई बुझ्न सक्छ।

बौद्ध धर्ममा अहंकारलाई ‘अहङ्कारा’ भनिन्छ र यसलाई दुःखको मूल कारण मानिन्छ। गौतम बुद्धले ‘अनत्तता’ (अनात्मा) को सिद्धान्त प्रस्तुत गर्नुभएको छ, जसअनुसार, आत्माको स्थायित्वको भ्रमले मानिसलाई दुःखमा डुबाउँछ। अहंकारको नाश गर्दा व्यक्ति आत्मज्ञानको प्राप्ति गर्न सक्षम हुन्छ र संसारको वास्तविक स्वरूपलाई बुझ्न सक्छ।

बुद्धका अनुसार, अहंकारको नाश गर्दा व्यक्ति संसारको असारता र परिवर्तनशीलता बुझ्न सक्छ र यसबाट मुक्त हुन सक्छ। यसले व्यक्ति जीवनमा शान्ति र सन्तुलन ल्याउँछ।

चीनका प्रख्यात तात्त्विक विचारक लाओत्सेले आफ्नो ग्रन्थ ‘ताओ ते चिङ’ मा अहंकारको नाश गरेर ‘ताओ’ (मार्ग) सँग एकत्व प्राप्त गर्नुपर्ने कुरा उल्लेख गर्नुभएको छ। लाओत्सेका अनुसार, अहंकारको अभावले व्यक्ति प्राकृतिक प्रवाहसँग मिलेर जीवन यापन गर्न सक्षम हुन्छ र संसारसँगको सम्बन्धमा सन्तुलन कायम राख्न सक्छ।

ताओवादमा, अहंकारको नाश गर्दा व्यक्ति ‘वू वेई’ (निष्क्रिय क्रिया) को अभ्यास गर्न सक्षम हुन्छ, जसले गर्दा व्यक्ति संसारसँगको सम्बन्धमा सन्तुलन र शान्ति कायम राख्न सक्छ।

सिख धर्ममा ‘हौमाई’ (अहंकार) लाई आत्मिक बन्धनको कारण मानिन्छ। गुरु नानक देवजीका अनुसार, हौमाईको नाश गर्दा व्यक्ति ‘गुरमुख’ (गुरुको मार्गमा अग्रसर) बन्न सक्छ र ईश्वरसँगको एकत्व प्राप्त गर्न सक्छ। सिख धर्ममा ‘निम्रता’ (विनम्रता) लाई एक महत्त्वपूर्ण गुणको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ, जसले व्यक्ति जीवनमा शान्ति र सन्तुलन ल्याउँछ।

गुरु ग्रन्थ साहिबमा, अहंकारको नाश गरेर ‘सेवा’ (सेवा) र ‘सिमरन’ (ईश्वरको ध्यान) को अभ्यास गर्नुपर्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ, जसले व्यक्ति आत्मज्ञानको प्राप्ति गर्न सक्षम हुन्छ।

प्राचीन भारतीय राजनीतिज्ञ र अर्थशास्त्री चाणक्यले आफ्नो ग्रन्थ ‘अर्थशास्त्र’ र ‘नीतिशास्त्र’ मा अहंकारको नाश गरेर नीति र धर्मको पालन गर्नुपर्ने कुरा उल्लेख गर्नुभएको छ। चाणक्यका अनुसार, अहंकारले मानिसलाई गलत मार्गमा डो¥याउँछ र यसको नाश गर्दा व्यक्ति नीति र धर्मको पालन गर्न सक्षम हुन्छ।

चाणक्यका अनुसार, ‘विवेक’ (बुद्धि), ‘दम’ (आत्मनियन्त्रण), ‘धैर्य’ (धैर्य), र ‘धर्म’ (धर्म) का सिद्धान्तहरूलाई आत्मसात गर्दा व्यक्ति जीवनमा सन्तुलन र शान्ति कायम राख्न सक्छ।

अहंकार र विनम्रता विषयमा विभिन्न पूर्वीय दर्शन र धार्मिक ग्रन्थहरूले समान विचार प्रस्तुत गरेका छन्। यी ग्रन्थहरूले अहंकारको नाश गरेर आत्मज्ञानको प्राप्ति र जीवनमा सन्तुलन कायम राख्नुपर्ने कुरा उल्लेख गरेका छन्। यसले स्पष्ट पार्छ कि अहंकारको नाश गर्दा व्यक्ति आफ्नो वास्तविक स्वरूपलाई बुझ्न सक्छ र संसारसँगको सम्बन्धमा सन्तुलन कायम राख्न सक्छ।

अतः, हामीलाई हाम्रो जीवनमा अहंकारको नाश गरेर विनम्रता र आत्मज्ञानको मार्गमा अग्रसर हुनुपर्ने आवश्यकता छ। यसले हाम्रो जीवनलाई शान्त, सन्तुलित, र उद्देश्यपूर्ण बनाउँछ।

अहंकारबाट मुक्त हुन सर्वप्रथम हामीले आफुभित्र कुन प्रकारको अहंकारको भूत हावी छ त्यसप्रति सजग हुनु जरुरी छ । अहंकारका विभिन्न भूतप्रति हामी  सजग हुन सकेमा अहंकार निश्कृय हुन्छ र ह्दय प्रेमले भरिन्छ । अक्सर हामी आफ्नो अहंकारको भूतको पुष्ट्याई गर्न कोशिस गर्छौ, तर्क विर्तक गर्छौ, आफ्नो भूतलाई तर्कद्धारा प्रमाणित गर्न खोज्छौ तर यस्तो कार्य गर्दा झन अर्को अहंकारको भूत थप हुन्छ । ।सर्बप्रथम  आफ्नो अहंकार आफै थाहा पाउने चेष्टा गर्नुपर्छ । जस्तै ,चरित्रकेन्द्रित अहंकार भएको व्यक्तिले आफ्नो भित्री अपराध वोधमा म खराव हुं भन्ने वोध एवं स्मृति भएमा पश्चाताप गर्छ र अहंकार हराउछ ।

अहंकार मानिसको अन्तर्मनमा लुकेको त्यस्तो शक्ति हो, जसले जीवनलाई निस्तेज बनाउन सक्छ यदि त्यसलाई समयमै नियन्त्रण गरिएन भने। धन, पद, वासना, मोह वा बुद्धिको घमण्डले व्यक्तिलाई आत्मबोधबाट टाढा लैजान्छ। तर जब मानिसमा आत्मनिरीक्षणको क्षमता जाग्छ र उसले आफ्नो स्वभावका कमजोरीहरू—जस्तै लोभ, मोह, क्रोध वा आत्मकेन्द्रित प्रवृत्ति—बुझ्न थाल्छ, त्यही बोध नै परिवर्तनको आरम्भ बन्छ। यस्तो आत्मबोधले व्यक्ति दान, क्षमा, विनम्रता, सहकार्य र करुणाजस्ता सद्गुणतर्फ उन्मुख हुन्छ।

अहंकारलाई परास्त गर्न प्रेम, मैत्री, करुणा र आत्मचिन्तन अत्यन्तै आवश्यक छन्। जब मानिस शरीर, मन र भावनाभन्दा माथि उठेर आफू चेतनाको एक अंश हो भन्ने बोधमा पुग्छ, त्यतिबेला अहंकारको तागत आफैँ क्षीण हुन थाल्छ। सार्वजनिक जीवनमा सफल, सन्तुलित र सदाचारी बन्ने हो भने झुक्न सक्ने, सुन्न सक्ने र स्वीकार गर्न सक्ने क्षमता विकास गर्नुपर्छ। व्यक्तिको उन्नति उसको ज्ञान वा सम्पत्तिले मात्र होइन, तर उसको विनम्रता, सहिष्णुता र विवेकले तय गर्छ।

अतः अहंकार त्यागको बाटो समात्न सक्नु नै साँचो शिक्षाको सफलता हो। समाजमा सद्भाव, सहकार्य र समृद्धिको बीउ त्यहीँबाट रोपिन्छ, जहाँ व्यक्तिगत ‘म’ को बन्धनबाट व्यक्ति मुक्त हुन सिक्छ। यही आत्मशुद्धिको बाटो नै जीवन र राष्ट्र दुबैका लागि कल्याणकारी हुन्छ।

 –उप्रेती नेपाल सरकारका उपसचिव हुन् ।)