तोमनाथ उप्रेती:

 उपसचिव, नेपाल सरकार:

वैदिक शिक्षाले मानव जीवनका प्रत्येक पक्षमा मूल्य र मार्गदर्शन प्रदान गर्दछ। यसले आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक समृद्धिको आधार तयार पार्ने शक्ति राख्छ। वैदिक दर्शनमा धर्म, अर्थ, काम र मोक्ष—चार पुरुषार्थ—लाई जीवनका प्रमुख लक्ष्यका रूपमा व्याख्या गरिएको छ। यी लक्ष्यहरू  व्यक्तिगत जीवनको सन्तुलनका लागि मात्र होइन, समग्र समाजको उन्नति र स्थायित्वका लागि  आवश्यक मानिन्छ।

आर्थिक समृद्धिमा, वैदिक शिक्षाले धन र साधनको प्रयोग नैतिक र उत्तरदायी तरिकाले गर्नुपर्ने शिक्षा दिन्छ। अर्थ पुरुषार्थले स्पष्ट गर्छ कि धन कमाउने उद्देश्य  व्यक्तिगत स्वार्थको लागि होइन, समाजमा योगदान र सहयोगको माध्यम  हुनु पर्छ। यसले कर, दान, सहयोग र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई प्राथमिकता दिन प्रेरित गर्छ। परिणामस्वरूप, आर्थिक क्रियाकलाप  व्यक्तिवादी नहुने, बरु समुदायको हित र दीर्घकालीन विकासमा केन्द्रित हुने सुनिश्चित हुन्छ।

सामाजिक समृद्धिको दृष्टिले, वैदिक मूल्यहरूले सहकार्य, सम्मान, करुणा र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई बल दिन्छ। वैदिक शिक्षामा वर्ण, जात वा वर्गको सीमित दृष्टिकोण होइन, व्यक्तिको कर्म, निष्ठा र गुणलाई महत्त्व दिइन्छ। यसले समाजमा समानता, सहिष्णुता र मेलमिलापको वातावरण सिर्जना गर्न सहयोग पुर्याउँछ। जब मानिस आफ्नो कर्तव्य र सामाजिक जिम्मेवारीको पालनामा सचेत हुन्छन्, तब सामाजिक द्वन्द्व कम हुन्छ र न्यायपूर्ण समाजको निर्माण सम्भव हुन्छ।

वैदिक दर्शनले शिक्षा र ज्ञानको महत्वलाई विशेष स्थान दिएको छ। उषद्हरू र वेदान्तले ज्ञानमार्ग (ज्ञानयोग) लाई आत्म-प्राप्ति र समाजको उन्नतिको प्रमुख माध्यमको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्। ज्ञान प्राप्ति  आत्म-विकासका लागि मात्र नभई समाजलाई सही दिशा देखाउने दिगो आधार  हो। यसले व्यक्तिमा सहिष्णुता, विनम्रता र सामाजिक सद्भावको भावना विकास गर्छ, जसबाट समृद्ध समाजको नींव टेकेको हुन्छ।

वैदिक दर्शनले कर्मको महत्व  उजागर गरेको छ। कर्म योगले मानिसलाई कर्मशील र दायित्वपूर्ण बनाउँछ। यो दर्शनले निष्काम कर्म (फलबिना कर्म) गर्न सिकाउँछ, जसले समाज र राष्ट्रप्रति योगदान गर्न प्रेरित गर्छ। जब प्रत्येक नागरिक आफ्नो कर्तव्य र दायित्व सच्चो निष्ठा र समर्पणका साथ पालन गर्छ, तब मात्र समृद्ध, स्वच्छ र दिगो समाजको स्थापना सम्भव हुन्छ।

वैदिक दर्शन मानव जीवनको प्रत्येक पक्षमा गहिरो दृष्टिकोण राख्दछ। यसले आर्थिक जीवन र समृद्धिको मार्गदर्शन  गर्छ। वैदिक शिक्षामा जीवनको उद्देश्यलाई चार पुरुषार्थ—धर्म, अर्थ, काम र मोक्ष—मा वर्गीकृत गरिएको छ। धर्मले जीवनको नैतिक आधार स्थापित गर्छ, अर्थले सामाजिक र आर्थिक संरचनालाई बलियो बनाउँछ, कामले व्यक्तिगत तथा सामूहिक चाहनाहरूको व्यवस्थापन गर्छ, र मोक्षले आत्मसाक्षात्कार तथा अन्तिम शान्तिको मार्ग देखाउँछ। यस दृष्टिकोणबाट हेर्दा आर्थिक समृद्धि  धन संचित गर्ने प्रक्रिया मात्र होइन, सामाजिक न्याय, समानता र मानव मूल्यको संरक्षणसहितको सन्तुलित प्रगतिको रूपमा बुझिन्छ।

वैदिक अर्थशास्त्रमा साधन र साध्यको सन्तुलन अत्यन्त महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। मनुष्यको आर्थिक क्रियाकलापले समाजको भलाइ र पर्यावरणीय सन्तुलनमा योगदान पुर्याउनुपर्छ। ऋग्वेद, यजुर्वेद, अथर्ववेद तथा उषद् जस्ता वैदिक ग्रन्थहरूले जीवन र अर्थव्यवस्थालाई भौतिक दृष्टिले होइन, आध्यात्मिक दृष्टिले  व्याख्या गरेका छन्। उदाहरणका लागि, यजुर्वेदमा उल्लेख छ कि राजा वा व्यवसायीको कर्तव्य  स्वार्थ पूरा गर्नु होइन, वरन् समाजमा न्याय, सम्पन्नता र स्थायीत्व ल्याउनु हो। यसले आजको आधुनिक अर्थशास्त्रमा दीगो विकास र नैतिक व्यापारको आधार प्रदान गर्छ।

वैदिक दर्शनले आर्थिक समृद्धिलाई  व्यक्तिगत संपत्ति वा लाभको रूपमा हेरदैन। यसले उत्पादन, वितरण, उपभोग र पुन: वितरणको सन्तुलनमा जोड दिन्छ। अर्थशास्त्रका अनुसार, धनको संग्रह तब मात्र सार्थक हुन्छ जब त्यसले समाजका सम्पूर्ण सदस्यको भलाइमा योगदान पुर्याउँछ। यदि सम्पत्ति  अल्पसंख्यकको हातमा सीमित रहन्छ भने त्यसले सामाजिक असमानता, द्वन्द्व र अशान्ति निम्त्याउँछ। वैदिक शिक्षाले यस विषयमा स्पष्ट मार्गदर्शन गर्दछ—“सत्य, धर्म र न्यायमा आधारित आर्थिक व्यवहार नै दीगो समृद्धिको आधार हो।”

वैदिक मूल्यहरूमा संयम, परोपकार र निस्वार्थ भावनाको महत्त्व उल्लेखनीय छ। आर्थिक गतिविधिमा जब यी मूल्यहरू आत्मसात गरिन्छन्, तब मात्र समृद्धि स्थायी र दीगो हुन्छ। उदाहरण स्वरूप, वैदिक व्यापारीले  आफ्नो लाभको खोजी गर्नु हुँदैन, उसले ग्राहक, श्रमिक र समाजलाई  लाभ पुर्याउनुपर्छ। यसरी व्यापार र उत्पादनले समाजको आधारभूत संरचना बलियो बनाउँछ र सामाजिक मेलमिलापमा योगदान गर्छ।

आर्थिक समृद्धि र वैदिक दर्शनबीचको सम्बन्ध सामाजिक संरचना र सांस्कृतिक परिप्रेक्ष्यमा  स्पष्ट देखिन्छ। वैदिक समाजले मानव जीवनको चार उद्देश्यलाई सन्तुलित रूपमा हेरेको थियो। यहाँ अर्थ (धन, उत्पादन, सम्पत्ति)  भौतिक प्राप्ति होइन, समाजमा न्याय, शिक्षा, स्वास्थ्य र सांस्कृतिक विकासको साधन थियो। शिक्षा र सांस्कृतिक अभ्यासले मानिसलाई मात्र होइन, समाजलाई  आर्थिक दृष्टिले सुदृढ बनाउँथ्यो। उदाहरणका लागि, वैदिक गुरुकुल प्रणालीमा शिक्षा प्राप्त विद्यार्थीले न  ज्ञान अर्जन गर्थे, तर सामाजिक उत्तरदायित्व, नैतिक मूल्य र आर्थिक व्यवहारको प्रशिक्षण  पाउँथे। यसरी नैतिक र सांस्कृतिक शिक्षाले आर्थिक क्रियाकलापलाई दीगो बनाउँथ्यो।

आजको आधुनिक समाजमा वैदिक दर्शनको आर्थिक सन्देश अझै प्रासंगिक छ। वर्तमान आर्थिक मोडलहरू प्रायः  लाभ, प्रतिस्पर्धा र उपभोगमा केन्द्रित छन्। यसले समाजमा असमानता, प्राकृतिक स्रोतको क्षरण र मानसिक अशान्ति निम्त्याएको छ। वैदिक दृष्टिकोणले भने उत्पादन र उपभोगमा संतुलन, निस्वार्थ सेवा, पर्यावरणीय सन्तुलन र दीगो प्रगतिको आधार तयार पार्दछ। यदि समाजले वैदिक मूल्य अनुसार उत्पादन र वितरण प्रणालीलाई आत्मसात गर्दछ भने आर्थिक समृद्धि मात्र होइन, सामाजिक सौहार्द, सांस्कृतिक संरक्षण र मानसिक शान्ति  सुनिश्चित हुन्छ।

वैदिक दर्शनमा धन र अर्थको प्रयोगले नैतिक र आध्यात्मिक मूल्यलाई सुदृढ बनाउँछ। “अर्थ साध्य होइन, धर्मको सेवा गर्न साधन हो” भन्ने सिद्धान्तले यसलाई स्पष्ट पार्दछ। राजा, व्यापारी वा नागरिकले आफ्नो आर्थिक क्षमता समाजको कल्याणमा प्रयोग गर्दा मात्र स्थायी समृद्धि सम्भव हुन्छ। उदाहरणका लागि, राजा द्वारा निर्माण गरिएका सार्वजनिक साधन, जलस्रोत, शिक्षालय, धार्मिक स्थल र सांस्कृतिक गतिविधिहरूले समाजमा आर्थिक क्रियाशीलता र रोजगार सिर्जना गर्थ्यो। यसरी वैदिक समाजमा आर्थिक गतिविधि र सामाजिक, सांस्कृतिक जीवन घनिष्ठ सम्बन्धमा थिए।

वैदिक दृष्टिकोणले  व्यक्तिगत लाभ होइन, दीगो र समग्र प्रगतिको महत्त्वलाई प्राथमिकता दिन्छ। आधुनिक अर्थशास्त्रका विभिन्न अवधारणाहरू—जस्तै दीगो विकास, सामाजिक उत्तरदायित्व, हरित अर्थतन्त्र—वैदिक दर्शनसँग घनिष्ठ सम्बन्ध राख्छन्। यहाँ उत्पादन, वितरण, उपभोग र पुन: वितरण सन्तुलनमा राखिन्छ, जसले समाजमा न्याय, समानता र स्थायीत्व सुनिश्चित गर्छ। यसरी वैदिक मूल्य र आधुनिक आर्थिक दृष्टिकोणबीचको सम्बन्धले दीगो समृद्धिको मार्ग उजागर गर्दछ।

वैदिक दर्शनले आर्थिक समृद्धिमा आत्मनियन्त्रण, संयम, निस्वार्थ सेवा र सामाजिक उत्तरदायित्वको महत्त्व देखाएको छ। जब व्यक्तिहरू  स्वार्थमा आधारित निर्णय गर्छन्, तब आर्थिक असमानता, द्वन्द्व र अस्थिरता सिर्जना हुन्छ। वैदिक दृष्टिकोणले भने आर्थिक क्रियाकलापलाई नैतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक मूल्यहरूसँग जोड्न सिकाउँछ। यसले व्यक्तिलाई मात्र होइन, समाजलाई  समृद्ध बनाउँछ।

आजको युगमा वैदिक दर्शनको सन्देश  व्यक्तिगत जीवनमा होइन, राष्ट्रिय आर्थिक नीति, व्यापार र उद्योग प्रणालीमा  लागू गर्न सकिन्छ। नीति निर्माता, व्यापारी र नागरिकहरूले यदि वैदिक मूल्य अनुसार सोच्ने हो भने दीगो विकास, न्यायपूर्ण वितरण, रोजगार सिर्जना र सांस्कृतिक संरक्षण सम्भव हुन्छ। यसले राष्ट्रलाई आर्थिक रूपमा सुदृढ, समाजलाई न्यायपूर्ण र संस्कृति र संस्कारलाई संरक्षित बनाउँछ।

समाजमा शान्ति र समरसता कायम गर्न वैदिक दर्शनले सहिष्णुता र पारस्परिक सम्मानको बलियो सन्देश दिन्छ। विविधता र भिन्नता भए  सबै मानिसमा एकरूप मानवता र आत्माको एकत्व रहेको विचारले धर्म, जाति र संस्कृतिका भिन्नताबीच भाईचाराको भावना विकास गर्न सहयोग पुर्याउँछ। यस्तो दृष्टिकोणले असहिष्णुता, द्वेष र भेदभावको अन्त्य गर्दै समाजमा मेलमिलाप र सौहार्द कायम गर्छ।

आजको विश्वमा सामाजिक, आर्थिक र वातावरणीय चुनौती बढ्दो अवस्थामा, वैदिक दर्शनको आदर्शले मार्गदर्शन गर्न सक्छ। यसले व्यक्तिलाई आत्म-साक्षात्कारमार्फत आन्तरिक शान्ति र स्थायीत्व प्रदान मात्र गर्दैन, समष्टिगत स्तरमा दिगो विकास, सदाचार र उत्तरदायित्वपूर्ण जीवनको मार्ग देखाउँछ। नागरिकमा सहकार्य, प्रकृतिप्रति सम्मान र सामाजिक जिम्मेवारीको भावना जगाउने यस दर्शनको प्रभाव समाजलाई समृद्ध र सन्तुलित बनाउँछ।

वैदिक दर्शन जीवन र समाज चलाउने समग्र मार्गदर्शकको रूपमा स्थापित हुन्छ। यसको आदर्शहरू व्यवहारमा उतारेर मात्र न्यायपूर्ण, समृद्ध र दिगो समाज निर्माण सम्भव छ। यही कारणले आजको आधुनिक जीवनशैलीमा  वैदिक शिक्षाको आत्मसात् आवश्यक छ। यसले व्यक्तिको जीवन मात्र होइन, सम्पूर्ण समाजलाई उन्नत, नैतिक र सुसंस्कृत बनाउन सक्दछ।

वेदान्त चिन्तन वैदिक परम्परामा आधारित दार्शनिक प्रणाली हो, जसले उषद्हरूमार्फत ब्रह्म (सर्वोच्च सत्य) र आत्माको गहिरो विश्लेषण प्रस्तुत गर्छ। अद्वैत वेदान्तमा ब्रह्म र आत्मा एउटै मानिन्छ, जसको सार “अहम् ब्रह्मास्मि” अर्थात् “म ब्रह्म हुँ”मा निहित छ। यस चिन्तनले व्यक्तिलाई आत्मज्ञान र मोक्षको मार्गमा डोर्याउँछ। वेदान्तका विभिन्न सम्प्रदायहरू—अद्वैत, विशिष्टाद्वैत, द्वैत, शुद्धाद्वैत—ले ब्रह्मवादको आधारमा जीवन र समाज सञ्चालनको मार्गदर्शन गर्छ।

सनातन हिन्दू धर्म वा वैदिक सनातन वर्णाश्रम धर्मको परम्परा संस्थापकविहीन छ। यस धर्मले बहुदेववाद स्वीकार्दै  एकेश्वरवादलाई प्राथमिकता दिन्छ। वैदिक चिन्तनले सहिष्णुता, सद्भाव, भाइचारा, मानवता, इज्जत र सामाजिक न्यायमा जोड दिन्छ। यसको अभ्यासले समाजमा चरित्र, उत्तरदायित्व र सामूहिक चेतनाको विकास गर्न सहयोग पुर्याउँछ।

व्यक्तिले आफूभन्दा तल रहेका मानिसहरूसँग विनम्र व्यवहार, व्यक्तिगतभन्दा सामूहिक सम्मान र भाइचाराको भावना विकसित गर्नुपर्छ। कुकर्म त्यागेर असल कर्मद्वारा जीवनलाई ऊर्जामय बनाउनु वैदिक चिन्तनको मूल सन्देश हो। यसले उत्कृष्ट नागरिक निर्माण र समुन्नत राज्यको आधार तयार पार्छ।

सांस्कृतिक समृद्धिमा  वैदिक शिक्षाको महत्त्व छ। धार्मिक, साहित्यिक, कला र संगीतका माध्यमबाट जीवनमा सुन्दरता, अनुशासन र सामाजिक दायित्व प्रवर्द्धन हुन्छ। संस्कृतिका यी आयामहरूले व्यक्तिलाई मात्र होइन, समाजलाई नैतिक, आध्यात्मिक र भौतिक दृष्टिले समृद्ध बनाउँछन्।

वैदिक शिक्षाका मूल्यहरूले आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक आयामबीच सन्तुलन कायम गर्ने अद्भुत सूत्र प्रस्तुत गर्छन्। जब यी मूल्य व्यवहारमा परिणत हुन्छन्, समाजमा न्याय, सहयोग र दिगो विकासको वातावरण सिर्जना हुन्छ। यही प्रक्रियाले मानव जीवनलाई पूर्णता र समृद्धिको मार्गमा अग्रसर बनाउँछ।

वैदिक दर्शन र आर्थिक समृद्धि बीचको सम्बन्ध  भौतिक दृष्टिले होइन, आध्यात्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक दृष्टिले  गहिरो छ। धर्म, अर्थ, काम र मोक्षको सन्तुलनले मानिसको व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनलाई दीगो र सन्तुलित बनाउँछ। वैदिक मूल्य अनुसार उत्पादन, वितरण, उपभोग र पुन: वितरणले मात्र समाजमा स्थायी समृद्धि, सामाजिक न्याय र सांस्कृतिक संरक्षण सुनिश्चित गर्न सक्छ। यसरी वैदिक दर्शनले जीवनको प्रत्येक पक्षमा आर्थिक समृद्धि र मानव मूल्यको सन्तुलन कायम गर्न सिकाउँछ।

(उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरङका प्रमुख कोष नियन्त्रक हुन् ।)