तोमनाथ उप्रेती:

धर्म मानव जीवनको चेतना र संस्कारको मूल आधार हो। तर जब धर्मको नाममा हिंसा प्रकट हुन्छ, तब यसले केवल व्यक्तिगत जीवन होइन, सम्पूर्ण सामाजिक संरचनामा नै गहिरो असन्तुलन सिर्जना गर्छ। धर्मको वास्तविक अर्थ कर्तव्य, न्याय र जीवनशैलीसँग सम्बन्धित छ, जुन प्रेम, करुणा र अहिंसामा आधारित हुन्छ। तथापि, बलिप्रथा, युद्ध वा अन्य हिंसात्मक अनुष्ठानहरूले धर्मलाई साधन होइन, विकृति बनाइदिन्छन्।

सामाजिक दृष्टिले धार्मिक हिंसा चेतनाको अवरोध हो। जब बालबालिकाले धर्मकै नाममा हिंसात्मक क्रियाकलाप देख्छन्, उनीहरूको मानसपटलमा नैतिक द्वन्द्व अंकुरित हुन्छ। उदाहरणका लागि, गढीमाई मेलामा जनावरको सामूहिक हत्या केवल एक धार्मिक उत्सव होइन—यो वास्तवमा करुणा र सहिष्णुताविरुद्धको चेतनात्मक प्रशिक्षण हो। यस्तो संस्कारले बच्चालाई धर्म डर, पाप र दण्डसँग जोडेर बुझ्न बाध्य पार्छ। दीर्घकालीन रूपमा यसले सामाजिक व्यवहारमा हिंसा, असहिष्णुता र अहंकारको बीज रोप्छ।

दार्शनिक दृष्टिले हेर्दा, धार्मिक हिंसा आत्म–साक्षात्कारको मार्गमा ठुलो बाधा हो। वेदान्त दर्शनले आत्मज्ञानको सीढीमा चढ्न अहिंसा, विवेक र नैतिक जीवनलाई अपरिहार्य मानेको छ। उपनिषद्हरूले स्पष्ट रूपमा भन्छन्—“अहिंसा परमो धर्मः।” यदि धर्मको नाममा नै हिंसा अभ्यास हुन्छ भने त्यो धर्म होइन, अज्ञानको पराकाष्ठा हो।

श्री शंकराचार्यले “नित्य कर्मसु संग फल त्याग” भन्ने उपदेश दिनुहुँदा कर्मको मूल्य परिणाममा होइन, यसको नैतिकता र विवेकमा निहित हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट पार्नुभएको छ। तर धार्मिक हिंसाले कर्मलाई नैतिकताको बाटोबाट विचलित गरेर केवल बाह्य क्रियामा सीमित पारिदिन्छ। यसले कर्मलाई शुद्ध पार्नुको साटो, समाजलाई अज्ञान र विभाजनतर्फ धकेल्छ।

यदि धर्म जीवनलाई शुद्ध बनाउन आएको हो भने हिंसा त्यसको प्रतिपक्ष हो। भगवान् बुद्धले दुःखको मूल कारण अविद्या र तृष्णा भएको बताउँदै हिंसालाई दुःखको पुनरुत्पादन भनेका छन्। गीता भन्छ—दैवी सम्पत्तिमा अहिंसा, दया, शान्ति, सत्य र करुणा छन्; आसुरी सम्पत्तिमा क्रोध, हिंसा र घृणा। धार्मिक हिंसाले मानिसलाई दैवी बाटो होइन, आसुरी मार्गतर्फ धकेल्छ।

यसैले, धार्मिक हिंसालाई संस्कार होइन, विकृति भन्नैपर्छ। धर्मको साँचो स्वरूप अरूको रगतमा होइन, आफ्नै अहंकार, लोभ र क्रोधको बलिदानमा निहित छ। साँचो बलिदान भनेको बाहिरी प्राणी होइन—आफ्नै पशुत्वलाई काट्नु हो।

मानव सभ्यताको मूलमा धर्म र आस्था निहित छ। धर्मको वास्तविक उद्देश्य आत्म–शुद्धि, सत्यको खोज र समाजमा शान्ति स्थापनामा केन्द्रित हुन्छ। उपनिषद्ले भनेको छ—“सत्यं वद, धर्मं चर।” अर्थात् सत्य बोल, धर्मको आचरण गर। तर इतिहासले देखाउँछ कि यही आध्यात्मिक सत्य, जसले मानव जीवनलाई प्रकाशतर्फ डोहोर्याउनुपर्ने थियो, कतिपय अवस्थामा सामाजिक द्वन्द्व र हिंसाको आधार बनेको छ।

दार्शनिक दृष्टिले धर्मको सार नै चेतनाको उन्नति हो। प्लेटोले आदर्श राज्यमा न्यायलाई सर्वोच्च मूल्यका रूपमा प्रस्तुत गरे, बुद्धले दुःखको मूल कारण तृष्णा देखाउँदै करुणा र अहिंसाको बाटो सिकाए। यी सबै शिक्षाहरूले स्पष्ट पार्छन् कि धर्मको सत्य पक्ष आत्म–साक्षात्कार र सहअस्तित्वमा निहित छ। तर जब धर्मलाई संकीर्ण राजनीतिक, जातीय वा व्यक्तिगत स्वार्थका लागि प्रयोग गरिन्छ, त्यतिबेला यो सत्य विकृत भई हिंसाको रुप लिन थाल्छ।

संस्कार समाजको आधार हो। यदि संस्कार करुणा, सहिष्णुता र समानतामा आधारित हुन्छ भने समाजमा शान्ति र सहयोग फैलिन्छ। तर जब संस्कारलाई कट्टरता र उग्रतालाई पोषण गर्ने माध्यम बनाइन्छ, तब सामाजिक द्वन्द्व अपरिहार्य हुन्छ। इतिहासका धार्मिक युद्धहरू, जातीय हिंसा, र सम्प्रदायबीचको द्वन्द्व यसको प्रत्यक्ष उदाहरण हुन्। यहाँ आध्यात्मिक सत्यको प्रकाश अन्धकारमा परिणत हुन्छ।

आधुनिक दृष्टिकोणले धार्मिक हिंसालाई चेतनाको संकटका रूपमा व्याख्या गर्छ। विश्व नागरिकता, मानव अधिकार र सहअस्तित्व आजका युगका मुख्य मूल्य हुन्। जब मानिस केवल आफ्नो सम्प्रदायलाई सर्वोच्च ठान्छ र अन्य आस्थालाई अस्वीकार गर्छ, तब सामाजिक सद्भाव भत्किन्छ। आधुनिक दर्शनले देखाउँछ कि धर्मको सार सार्वभौमिक सत्य हो, जुन जात, भाषा वा भूगोलले सीमित गर्न सकिँदैन।

साहित्य र इतिहासले पनि देखाउँछन्—धार्मिक कट्टरताले समाजमा दरार सिर्जना गर्छ भने सहिष्णुता र करुणाले सभ्यतालाई उन्नति गराउँछ। महात्मा गान्धीले “अहिंसा परमो धर्मः” लाई आफ्नो जीवन सूत्र बनाए, जसले भारत मात्र होइन, विश्वका उत्पीडित राष्ट्रलाई पनि प्रेरित गर्‍यो। यसले प्रमाणित गर्छ कि आध्यात्मिक सत्यलाई सहअस्तित्वका रूपमा व्याख्या गर्दा समाजमा प्रगति सम्भव हुन्छ।

अन्ततः, आध्यात्मिक सत्यदेखि सामाजिक द्वन्द्वसम्मको यात्रा मानव चेतनाको अधोगतिलाई देखाउँछ। धर्म आफैंमा हिंसाको कारण होइन; यसको गलत प्रयोग र विकृत व्याख्याले द्वन्द्व जन्माउँछ। समाधान भनेको चेतनाको पुनर्जागरण, सहिष्णुतामा आधारित संस्कार, र आधुनिक मानव मूल्यहरूको अंगीकार हो। जब धर्मलाई सार्वभौमिक सत्य, करुणा र न्यायसँग जोडिन्छ, तब मात्र समाजले शान्ति, सहअस्तित्व र प्रगतिको मार्ग पाउँछ।

मिथक र पुराणिक दृष्टान्तहरूले स्पष्ट पारेका छन् कि धर्मको सार विवेक र करुणामा निहित छ, हिंसामा होइन। रामले वनवास स्वीकार गर्दा अन्यायको प्रतिकार हिंसाबाट होइन, मर्यादा र सहनशीलताबाट गरे। अर्जुनले युद्ध गरे पनि, त्यो व्यक्तिगत स्वार्थका लागि होइन, धर्म र न्यायको लागि मात्र थियो। यसले देखाउँछ—धर्मको मार्ग विवेक, करुणा र न्यायमा आधारित हुन्छ, न कि भय वा रक्तपिपासु संस्कारमा।

आधुनिक दृष्टिले धार्मिक हिंसा चेतनाको हत्या हो, संस्कारको विकृति हो, र समाजको नैतिक पतन हो। जब राज्य वा संस्थाले बलिप्रथा वा हिंसालाई मौन समर्थन गर्छन्, यसले असहिष्णुता र द्वन्द्वलाई परम्पराको रूपमा स्थापित गर्छ। परिणामस्वरूप, सामाजिक संरचना कमजोर बन्छ, र करुणा, न्याय र सहअस्तित्व विस्मृत हुन्छन्।

हिन्दू दर्शन स्पष्ट भन्छ—धर्मको मूल मर्म अहिंसा र सत्य हो। मनुस्मृतिमा अहिंसा, सत्य र इन्द्रिय–निग्रहलाई धर्मको मेरुदण्ड भनिएको छ। महाभारतमा सबै प्राणीप्रति दया गर्नु नै कर्तव्य भनिएको छ। ऋग्वेदले ‘पशु’लाई जनावर नभई मानवका लोभ, मोह, क्रोध र अहंकारको प्रतीक मानेको छ, जसलाई बलिदान गरेर आत्म–शुद्धि गर्नुपर्छ। तर आजको समाजले यो सूक्ष्म व्याख्यालाई त्यागेर स्थूल हिंसालाई ‘संस्कार’ मानेको छ।

श्रीमद्भगवद्गीतामा कृष्णले अहिंसा, दया, शान्ति र कोमलतालाई दैवी सम्पत्ति भनेका छन्। देवी–देवता स्वयं करुणा र प्रेमका मूर्तरूप हुन्, उनीहरू निर्दोष प्राणीको रगतबाट प्रसन्न हुन सक्दैनन्। यसैले, बोका वा राँगाको हत्या कुनै धार्मिक कर्म होइन, धर्मको आत्मामा चोट पुर्याउने कुसंस्कार हो।

आजको सभ्यता विज्ञान र चेतनामा अगाडि बढिरहेको छ, तर धार्मिक हिंसाका पुराना बुट्टाले अझै जंजीरझैं बाँधिरहेको छ। जुन समाज अन्तरिक्ष छुन सक्छ, तर अझै “रगत बिनाको पूजा अधूरो” ठान्छ, त्यो चेतनात्मक रूपमा अधुरो छ।

बलिप्रथा संस्कार होइन—संहार हो। वास्तविक धर्म भनेको प्रेम, करुणा र आत्म–समर्पण हो। तर त्यो समर्पण अरूको ज्यान काटेर होइन, आफ्नै अज्ञान, अहंकार र पशुतालाई बलिदान गरेर मात्र सम्भव हुन्छ। त्यसैले धार्मिक हिंसा अन्त्य गर्नु केवल वैचारिक प्रश्न होइन, नैतिक जिम्मेवारी हो।

संसारका आरम्भदेखि नै बलिप्रथाको कथा देखिन्छ—इन्द्र–असुरको युद्धमा इन्द्रको शक्ति बलिदानमा निर्भर थियो, तर शुद्ध बलिदान सदा आत्मिक थियो, शरीरको होइन। पौराणिक दृष्टान्तहरूले सिकाउँछन् कि जब चेतनालाई बलिदान गरिन्छ, स्वार्थ, क्रोध, लोभ र अहंकार त्यागिन्छ, त्यही साँचो यज्ञ हो। तर आज हामीले परम्पराको खोल ओढेको हिंसा वास्तविक धर्म ठान्छौं।

साँच्चै, धर्मको मर्म प्रेम हो—करुणाको स्पन्दन हो। जब बच्चाले आमालाई सोध्यो, “हामीलाई पूजा गर्न यस्तो ज्यान मार्नु पर्छ?” त्यसको भावनात्मक अनुभवले धर्मको वास्तविक अर्थ उजागर गर्छ—यो भयको, बलको, रगतको प्रश्न होइन, चेतनाको, विवेकको, आत्मिक शुद्धिको प्रश्न हो। वास्तविक भक्ति तब प्रकट हुन्छ जब हृदय करुणाले भरिन्छ, न कि खुकुरीको धारबाट।

बलिप्रथा  जनावरको शरीरको हत्या होइन, यो चेतनाको हत्या हो। यो परम्पराको छालामा लुकेको अज्ञान र अहंकारको उत्पादन हो। वेदान्तले स्पष्ट भन्छ—“अहिंसा परमो धर्मः”। जब हामी शरीरलाई बलि दिन्छौं, हामी आत्माको स्वतन्त्रता, चेतनाको शुद्धता र मानवताका मुल्यहरूलाई हत्या गर्छौं।

राज्य र सामाजिक संरचना पनि यसको सहभागी बन्न सक्दछ। गढीमाई मेलामा हजारौं जनावरको बलि  धार्मिक उत्सव होइन—मानव चेतनाको हत्या हो। नीति निर्माताले यदि पशु अधिकार, नैतिक शिक्षा र वैज्ञानिक दृष्टिकोणलाई संरक्षण गर्थे भने यो क्रूरता रोक्न सकिन्थ्यो।

हाम्रो साँचो बलिदान शरीरको होइन—आत्माको, क्रोध, मोह, लोभ र अज्ञानको बलिदान हो। यही साँचो यज्ञ, यही साँचो पूजा, यही साँचो धर्म हो। देवता र पुराणले सिकाउँछन्—उनीहरू रक्तपिपासु होइनन्। उनीहरू करुणाका मूर्त हुन्। त्यसैले पूजा पनि करुणाबाट हुनुपर्छ।

अब समय आएको छ कि हामी आफ्ना संस्कारको पुनर्व्याख्या गरौं, धर्मको पुनराविष्कार गरौं र करुणाको क्रान्तिमा आफूलाई समर्पित गरौं। बलिप्रथा अन्त्य होस्, करुणा आरम्भ होस्। मानव चेतनामा प्रेम, न्याय र अहिंसाको दीप प्रज्वलित होस्। यही सत्य आध्यात्मिक विजय हो—जहाँ धर्म, चेतना र मानवता एकाकार भई साँचो पवित्रता प्रकट गर्छ।

( नेपाल सरकारका उपसचिव उप्रेती  पुर्वीय दर्शन, मानव मूल्य र अध्यात्मवादमा कलम चलाउँछन् ।)