तोमनाथ उप्रेती:

  उपसचिव, नेपाल सरकार:

मानव जीवनको आधार नै सत्यको खोज हो। मानव चेतना सधैं एक प्रश्नको खोजीमा व्यस्त रहन्छ—“म को हुँ? मेरो अस्तित्वको सार के हो?” यस प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयासमा दर्शन, धर्म र आध्यात्मिक चिन्तनले मार्गदर्शन प्रदान गर्छ। प्राचीन ग्रीक, हिन्दू र बौद्ध परम्पराहरूले प्रत्येकले विभिन्न दृष्टिकोणबाट सत्यको खोज र मानव एकताको महत्व उजागर गरेका छन्।

हिन्दू धर्मशास्त्रमा, उपनिषदहरूले सत्य (सत्यम्) र ब्रह्म (सर्वशक्तिमान्, सर्वव्यापी चेतना) बीचको एकात्मता बताउँछन्। ब्रह्म सत्यको सर्वोच्च स्रोत हो, र मानिसको आत्मा (आत्मा) त्यही ब्रह्मसँग अभिन्न रूपमा जोडिएको हुन्छ। भगवद्गीतामा कृष्णले अर्जुनलाई स्पष्ट पार्नुहुन्छ कि कर्मयोग, भक्तियोग, र ज्ञानयोगमार्फत मात्र मानिस सत्यतर्फ अग्रसर हुन सक्छ। यसमा  भौतिक दृष्टिकोण होइन, भावनात्मक र आध्यात्मिक चेतनाको विकास आवश्यक छ। मानिसले आफ्ना व्यक्तिगत स्वार्थ र अहंकारलाई त्यागेर मात्र समग्र मानवता र सार्वभौमिक सत्यको अनुभूति गर्न सक्छ।

बौद्ध दर्शनले पनि समान सन्देश दिन्छ। गौतम बुद्धले जीवनको दुःख (दुःख, अनित्य, अनात्म) बुझेर मानिसलाई चेतनाको मार्ग देखाउनुभयो। दुःखको अनुभवले मात्र चेतनालाई शुद्ध पार्छ र वास्तविक सत्य बुझ्न उत्प्रेरित गर्छ। बोधिसत्वहरूको कथा बताउँछ कि जसले आफ्ना व्यक्तिगत इच्छा र लाभको परिधि तोडेर सबै प्राणीको कल्याणको लागि कार्य गर्छ, उनी मात्र वास्तविक ज्ञान र मानव एकताको अनुभव प्राप्त गर्छन्। बौद्ध धर्ममा करुणा (माया) र समाधि (आत्मिक शान्ति) मानव चेतनालाई व्यापक बनाउने साधन हुन्।

ग्रीक मिथकहरूमा पनि सत्यको खोज र मानव एकताको दर्शन देखिन्छ। प्लेटोको “अलगेब्रा अफ इडियाज” अनुसार, वास्तविकता भौतिक जगतको परिधिमा सीमित छैन। ग्रीक देवता प्रचुर संघर्ष र परीक्षाको माध्यमबाट मानव चेतनालाई परिष्कृत गर्ने कथा यसलाई पुष्टि गर्छ। प्राचीन ग्रीक कथाहरूमा, हेरेक्लेसले १२ कठोर श्रम पार गरेर मात्र महान शक्ति र आत्मज्ञान प्राप्त गर्छ। यसले संकेत गर्छ कि जीवनका चुनौतीहरू र संघर्षहरूले मात्र मानव चेतनालाई सत्यतर्फ अग्रसर बनाउँछ।

सत्यको खोज  व्यक्तिगत अनुभवमा सीमित हुँदैन; यसले मानव एकतालाई पनि प्रकट गर्छ। जब मानिस आफ्नो आन्तरिक सत्य बुझ्छ, तब उसले सबै प्राणीहरूसँग समान भाव राख्छ। भगवद्गीताको उपदेश, बुद्धको करुणा दर्शन, र ग्रीक मिथकमा देखिएका संघर्षहरूले यो स्पष्ट पार्छन् कि सत्यको अनुभूति व्यक्तिगत अहंकारभन्दा पर हुन्छ र मानव समुदायको सह-अस्तित्वमा केन्द्रित हुन्छ।

आधुनिक जीवनमा पनि यही दर्शन महत्त्वपूर्ण छ। राजनीतिक, सामाजिक, र आर्थिक विभाजनले मानवता विच्छिन्न भएको छ। तर जब हामी आन्तरिक सत्यको खोजमा लाग्छौं, तब व्यक्तिगत सीमाहरू पातलो हुँदै जान्छन् र सहिष्णुता, माया र एकताको अनुभूति बढ्छ। सत्य  ज्ञानको विषय होइन; यो अनुभव र आचरणको माध्यमबाट प्रकट हुन्छ।

ध्यान र आत्मचिन्तनले मानिसलाई आफ्नो आन्तरिक अस्तित्वसँग जोड्छ। प्रत्येक व्यक्ति, चाहे ऊ कुनै धर्म, जाति वा संस्कृतिसँग सम्बन्धित होस्, आन्तरिक सत्य खोजीमा समान छ। यही आन्तरिक एकताले समाजमा सहिष्णुता, सद्भाव र समग्र मानव कल्याणको आधार तयार गर्छ। ग्रीक, हिन्दू, र बौद्ध मिथकमा संघर्ष, करुणा र ज्ञानमार्फत मात्र मानव चेतना शुद्ध हुन्छ भन्ने दृष्टान्तले पनि यो पुष्टि गर्छ।

अध्यात्म एक गहिरो दर्शन र चिन्तनधारा हो, जसले हाम्रो जीवन र अस्तित्वका बारेमा गहिरो ज्ञान प्रदान गर्छ। यो ऋषि र मनीषिहरूको दार्शनिक चिन्तनको परिणति हो, जसले जीवनको मुलभूत प्रश्नहरूजस्तै आत्मा, परमात्मा, जीव, माया, जन्म–मृत्यु, पुनर्जन्म, सृजन र प्रलयको व्याख्या गर्दछ। अध्यात्मले यी सबै जिज्ञासाहरूको उत्तर दिन्छ र जीवनलाई अर्थपूर्ण बनाउँछ।

अध्यात्मिक बौद्धिकता विवेक र आत्म–चिन्तनबाट उत्पन्न हुन्छ, जसले व्यक्ति आफ्नो मन र शरीरमा नियन्त्रण राख्न सक्षम बनाउँछ। जब एक व्यक्ति आध्यात्मिक ज्ञान र साधनाहरूलाई अपनाउँछ, उसले आत्म–निर्माण र मानसिक स्वास्थ्यका पक्षमा ठूलो परिवर्तन देख्न सक्छ। अध्यात्मले मानिसको भावनात्मक र मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ र यसले जीवनलाई शान्त र स्वस्थ बनाउन मद्दत पुर्‍याउँछ।

अध्यात्म र शारीरिक स्वास्थ्यका बीच गहिरो सम्बन्ध छ। मानसिक शान्ति र सकारात्मक विचारहरू हाम्रो शारीरिक स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ। जब मानिस भावनात्मक रूपमा स्वस्थ हुन्छ, तब शारीरिक र मानसिक समस्याहरूलाई सामना गर्न सजिलो हुन्छ। यसले मनलाई शक्ति र शान्ति दिन्छ, जसले जीवनलाई संघर्षहरूको बीचमा पनि सन्तुलित र स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ।अर्थात, अध्यात्मले मानिसलाई भित्री शान्ति र आत्मविश्वास प्राप्त गर्न मद्दत पुर्याउँछ, जसले जीवनका विभिन्न चुनौतीहरूको सामना गर्दा मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछ।

अध्यात्म मानव जीवनको एक अनिवार्य आधार हो। यो चिन्तनको प्रवाह हो; यो विद्या मात्र होइन, हाम्रो सांस्कृतिक र परम्परागत विरासतको सार हो। ऋषि–मनीषीहरूको सूक्ष्म चिन्तन र उपनिषद्हरूको दिव्य प्रसादले यो स्पष्ट देखाउँछ कि अध्यात्मले मात्र जीवनका जटिल प्रश्न—आत्मा, परमात्मा, माया, जन्म–मृत्यु, पुनर्जन्म, सृष्टि र प्रलय—को उत्तर खोज्न मद्दत गर्छ। आध्यात्मिक बौद्धिकता विवेकबाट प्रेरित हुन्छ र यसले मानिसलाई आफ्नो मनमाथि नियन्त्रण राख्न सिकाउँछ।

सत्यको खोजमा आध्यात्मिक मार्गले मानव चेतनालाई गहिराइमा लैजान्छ। हिन्दू मिथक अनुसार, अर्जुनले भगवद्गीतामा कृष्णबाट शिक्षा पाए—कर्म, भक्ति, र ज्ञानमार्फत मानिसले आफ्नो वास्तविक आत्मा बुझ्न सक्छ। यहाँ कर्म केवल भौतिक क्रियाकलाप होइन; यो आन्तरिक चेतनाको अभ्यास हो। जब मानिसले अहंकार र स्वार्थको अन्धकारलाई पार गर्दै सत्यतर्फ अग्रसर हुन्छ, तब उसले न केवल आफ्नो आत्मालाई बुझ्छ, तर सम्पूर्ण मानव जातिसँग एकात्मता अनुभव गर्न थाल्छ।

बौद्ध परम्पराले पनि यसलाई पुष्टि गर्छ। गौतम बुद्धले दुःखको यथार्थ बुझेपछि मात्रै मानव चेतनालाई मुक्ति र शान्तितर्फ डोर्याए। बोधिसत्वहरूको कथा बताउँछ कि जसले व्यक्तिगत स्वार्थ भन्दा माथि उठेर सम्पूर्ण प्राणी जगतको कल्याणको लागि प्रयास गर्छ, उनी मात्र वास्तविक ज्ञान र मानव एकताको अनुभव प्राप्त गर्छन्। ध्यान र समाधि मार्फत मानिसले आफ्नो आन्तरिक चेतनालाई शुद्ध पार्छ र करुणा, माया र सहिष्णुताको अभ्यासद्वारा संसारसँग सम्बन्ध स्थापित गर्छ।

ग्रीक मिथकमा हेरेक्लेसले १२ कठिन श्रमहरू पार गरेर मात्र महान शक्ति र आत्मज्ञान प्राप्त गरेको कथा पनि सत्यको खोज र संघर्षको महत्व स्पष्ट पार्छ। जीवनका चुनौतीहरूले मात्र चेतनालाई परिष्कृत बनाउँछन् र मानिसलाई आफ्नै सीमाहरूको अनुभव गराउँछन्। यसै दृष्टान्तले देखाउँछ कि सत्यको अनुभूति कठिनाइ र संघर्ष बिना सम्भव छैन।

आध्यात्मिक चिन्तनले मानव व्यवहार र सामाजिक सम्बन्धमा पनि अद्भुत प्रभाव पार्छ। जब मानिस ईष्र्या, द्वेष, घृणा र प्रतिशोध जस्ता नकारात्मक भावनाबाट मुक्त हुन्छ, तब उसले शान्त, संवेदनशील र सकारात्मक जीवन बिताउन सक्छ। उदाहरणका लागि योग र ध्यानले मनको एकाग्रता बढाउँछ, मानसिक शान्ति स्थापित गर्छ र नकारात्मक भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ। विज्ञान र प्रविधिको विकासले पनि यस्तो आन्तरिक शक्ति प्रदान गर्न सक्दैन; यसका लागि केवल अध्यात्मिक अभ्यास र मनोभावनाको सही दिशा आवश्यक हुन्छ।

अध्यात्मिक मार्गले मानिसलाई धर्म र जातभन्दा माथि उठ्न सिकाउँछ। प्राचीन कथा अनुसार, महर्षि वाल्मीकि, बुद्ध र अरू महान आध्यात्मिक व्यक्तित्वहरूले आफ्ना व्यक्तिगत धर्म, जात वा समाजिक बन्धनभन्दा माथि उठेर सम्पूर्ण मानवता र जीव जगतप्रति प्रेम र आदरभाव व्यक्त गरेका थिए। यही दृष्टिकोणले मानव एकताको आधार तयार गर्दछ। धार्मिक कट्टरता केवल मतभेद र कलह सिर्जना गर्छ, तर आध्यात्मिक चिन्तनले मानव चेतनालाई एकतामा बाँध्छ।

सत्यको खोज र मानव एकताको सम्बन्ध स्पष्ट छ—जब मानिसले आफ्नो आन्तरिक सत्य बुझ्छ, तब उसले सबै प्राणीहरूसँग समान भाव राख्छ। भगवद्गीता, बुद्धको करुणा दर्शन र ग्रीक मिथकले देखाउँछन् कि जीवनका अनुभव—सुख, दुःख, संघर्ष—मानव चेतनालाई परिष्कृत गर्न र सत्यको अनुभूति गराउन आवश्यक छन्। यही अनुभूति मात्र मानिसलाई सम्पूर्ण मानवता र प्राकृतिक संसारसँग मेलमिलाप गराउँछ।

सत्यको खोज मानव चेतनाको एकता, आन्तरिक शान्ति र सार्वभौमिक प्रेमको मार्ग हो। हिन्दू, बौद्ध र ग्रीक परम्पराले देखाएका दृष्टान्तहरूले पुष्टि गर्छन् कि जीवनका प्रत्येक अनुभव—सुख, दुःख, संघर्ष—मानव चेतनालाई परिष्कृत गर्ने, सत्यको अनुभूति गराउने र मानवताको एकता स्थापित गर्ने साधन हुन्। यही माध्यमबाट मात्र मानव जीवनले वास्तविक अर्थ, आनन्द र समग्र सामूहिक कल्याण प्राप्त गर्न सक्छ।

अध्यात्मले पनि माफी र क्षमा गर्नको महत्त्वको बारेमा शिक्षित गर्छ। जसले अरूसँग भएको द्वेष वा घृणा कम गर्न सक्छ। माफीले मनमा शान्ति ल्याउँछ र घृणा र प्रतिशोधका भावनाहरूसँगको द्वन्द्वलाई अन्त्य गर्दछ। यसका साथै, भक्ति र श्रद्धाले पनि आत्मिक शान्ति र सन्तुष्टि ल्याउँछन्, जसले अन्य मानिससँग सहिष्णुता र समझदारीका साथ व्यवहार गर्न प्रोत्साहित गर्छ।

अध्यात्मले व्यक्तिलाई आफ्नो भित्रको शान्ति र प्रेमको स्रोतसँग जडान राख्न सिकाउँछ, जसले नकारात्मक भावनाहरूलाई शान्त र सकारात्मकरूपमा बदल्न सक्षम बनाउँछ। यी अभ्यासहरूले समग्र मानसिक स्वास्थ्य र सामाजिक शान्तिका लागि अत्यन्त लाभकारी छन्।ईष्र्या, द्वेष, घृणा, प्रतिशोधले समाजलाई पथभ्रष्ट बनाउछ ।जीवनमा ईष्र्या, द्वेष, घृणा, क्रोध , प्रतिशोध व्यवस्थापनका लागि अध्यात्म मार्ग अवलम्वन गर्नु अपरिहार्य रहेको छ ।

सत्यको खोज र मानव एकता बीचको सम्बन्ध स्पष्ट छ—जब मानिसले आफ्नो आन्तरिक सत्य बुझ्छ, तब उसले सबैको अस्तित्वको मूल्य र सम्मान गर्न जान्छ। यस्तो चेतनाले मात्र समाजमा वास्तविक शान्ति, सद्भाव र समग्र विकास सम्भव पार्छ। जीवनको प्रत्येक चुनौती, दुःख र संघर्ष सत्यतर्फको मार्गप्रशस्त गर्ने साधन हो। मानव चेतना जब आफ्नो गहिरो वास्तविकता बुझ्छ, तब उसले आफैंमा र अरूमा समानता, करुणा र प्रेमको प्रकाश अनुभव गर्न सक्छ।

सत्यको खोज  व्यक्तिगत उद्देश्य मात्र होइन; यो मानव चेतनाको एकता र सार्वभौमिक प्रेमको मार्ग हो। हिन्दू, बौद्ध र ग्रीक परम्पराले यही सिकाउँछन् कि जीवनको प्रत्येक अनुभव—सुख वा दुःख—मानव चेतनालाई परिष्कृत गर्ने, सत्यको अनुभूति गराउने र मानवताको एकता स्थापित गर्ने साधन हो। यसै माध्यमबाट मानव जीवनले वास्तविक अर्थ, आनन्द र समग्र सामूहिक कल्याण प्राप्त गर्दछ।

(उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरङका प्रमुख कोष नियन्त्रक हुन् ।)