1. प्रशासकीय गतिविधिहरुको मूल्याङ्कन गर्ने आन्तरिक विधि हुँदाहुँदै किन नागरिक मूल्याङ्कन आवश्यक भएको हो? सार्वजनिक प्रशासनमा नागरिक मूल्याङ्कनको विधिमध्ये धेरै लोकप्रिय रहेको सामाजिक परीक्षणका विषयमा प्रकाश पार्नुहोस्। १०

• प्रशासकीय गतिविधिको विषयमा भएका काम कार्वाहीको सरकारका निकायबाटै मूल्याङ्कन विवेचना गर्दै आएकोमा आफ्ना लागि गरिएको काममा सर्वसाधारण आफै संलग्न हुन चाहिरहेका छन्।
• जनताको चेतनाको विस्तारले समाजमा ल्याएको एउटा अभिन्न परिवर्तन सामाजिक लोकतन्त्र पनि हो, जसले नागरिकहरु सामाजिक रुपमा नै आफ्ना लागि भएका कार्यकोविवचे ना गर्न उद्यत भए।
• विकास व्यवस्थापनलाई जनमुखी बनाउन नागरिक अभियान्ता र विकास कार्यकर्ताहरुले गरेको लगातारकोआन्दोलन, अभियानका कारण पनि सार्वजनिक प्रशासनको नागसरक निगारी, विवचे ना र मूल्याङ्कनमा चासो बढ्दै गएको हो।
• प्रशासकीय कार्यको नागरिक मूल्याङ्कनले सरकारलाई नागरिकप्रति प्रत्यक्ष जवाफदेही बनाउने गर्दछ, कामको प्रभावकारिता विस्तार गर्दछ र सरकार सर्वसाधारण सहकार्यको ढोका खोल्दछ।
• आफ्ना लागि गरिने विकास कार्यमा स्वयम लाभग्राहीबाट गरिने अनुगमन, मूल्याङ्कन, पैरवी, सल्लाह र प्रतिक्रियाले सरकारलाई सेवामुखी, विकासलाई दिगो र शासकीय प्रणालीमा वैधता बढाउने गर्दछ।
• यसले नागरिकलाई सशक्तिकृत पार्दछ। नागरिकहरु सरकारी कामका निस्क्रिय उपभोक्ता हनु भन्ने मान्यता बदल्न योगदान गरेको छ।
• सार्वजनिक कार्यमा नागरिक मूल्याङ्कनका यी चार उद्देश्य छन् :
• कार्यक्रम वा आयोजनाको सवल तथा कमजोर पक्ष थाहा पाउनु
• सफलताका लागि तथ्य जटाउनु
• सरोकारवालाको आवश्यकता पत्ता लगाउनु
• आयोजनालाई दिगो बनाउन र अतिरिक्त साधन जटाउनु
• नागरिक मूल्याङ्कनका विधिहरु धेरै छन्। जस्तो कि सामाजिक परीक्षण, सार्वजनिक परीक्षण, सार्वजनिक सुनुपाई, तेस्रो पक्ष अनुगमन, डिजिटल इन्टरफेसि, सिभिक जुरी, नागरिक प्यानल, सार्वजनिक खर्च अनुगमन आदि।

 सामाजिक परीक्षणमा सार्वजनिक निकाय र प्रभावित सर्वसाधारणहरु प्रत्यक्ष रुपमा संलग्न रही संयक्त रुपमा विवेचना गर्दछन्।

 १९४० देखि बौद्धिक थियोडोर क्रेपले नागरिकप्रति जिम्मेवारीको रुपमा अघि सारेपनि खास प्रयोग भने १९७० को दशकबाट भएको हो। यस दशकबाट नागरिकलाई सरोकारवालाका रुपमा लिन थालियो।

 असीको दशकमा लोकतान्त्रिक शासनको विस्तारका साथ यसले अरु महत्व पाउन थालेको।

 स्वयम्सेवी संस्थाहरु सामाजिक परीक्षणको अवधारणा विस्तार गर्न क्रियाशील देखिए।

 पछिल्लो समयमा विस्तार भएका सामाजिक सञ्जाल (फेसबक, ट्वीटर, विकिलिक्स आदि) का माध्यमले पनि सार्वजनिक कार्यलाई सर्वसाधारणप्रति जवाफदेही बनाउन दवाव दिएको छ।

 यो सुशासन र भ्रष्टाचार नियन्त्रणको रणनीति पनि बनेको

•  सामाजिक परीक्षणका यी उद्देश्य रहन्छन् :

 विकासका लागि चाहिने स्रोत साधनको आवश्यकता र उपलव्धताको विवेचना गर्नु
 स्थानीय आवश्यकता र संभावनाका बारेमा लाभग्राही र सरकारी पदाधिकारीलाई सचेतना गर्नु
 विकास व्यवस्थापनमा कार्यदक्षता र प्रभावकारिता बढाउनु
 नीति तथा निर्णयमा सरोकारवालाहरुको आवाज उपलव्ध गराउनु
 सेवाग्राहीलाई समयमै सेवा उपलव्ध गराउनु

•  सामाजिक परीक्षणका कार्यक्षेत्रहरुः

 वित्तीय र गैरवित्तीय फरक पत्ता लागउनु
 सचेतना बृद्धि
 कार्यकशलता र प्रभावकारिता विस्तार
 नीति तथा निर्णय परीक्षण
 अवसर लागतको विवेचना
 पारदशिर्त ा र जवाफदेहिता
 सहकार्य विस्तार
 सहभागिता विस्तार
 प्रभाव मापन
 सहीकार्यका लागि नागरिक सवलता विस्तार

• सामाजिक परीक्षणका प्रविधि (Tools)

 नागरिक प्रतिवेदन कार्ड (CitzenReportCard)
 सार्वजनिक खर्च अनुगमन प्रणली (PETS)
 नागरिक वडापत्र (CitizenCharter)
 आमसञ्चार परिचालन (MediaInitatives)
 सेवा प्रवाह सर्वेक्षण (Servicedeliverysurvey)
 घर परिवार सर्वेक्षण (Householdsurvey)
 समुदाय अनुगमन (Communitybasedmonitoring)

• सामाजिक परीक्षणका विविध विधि, प्रविधि र तरिका भए पनि समाजको स्तर, समयको उपलव्धता र नागरिक सहभागिताको अवस्थाले यसलाई प्रभाव पार्दछ।
• नेपालमा पनि नव्वेको दशकदेखि सीमित रुपमा स्थानीय स्तरका कार्यहरुमा सामाजिक परीक्षणको अभ्यास हुन थालेको छ। तर कानूनले यस विधिलाई स्वीकारिसकेको छैन।

2. कर्मचारीलाई कार्यप्रेति गर्न आविस्कार भएका विधि र सिद्धान्तहरु कति व्यावहारिक छन् ? छोटो प्रकाश पार्दै कर्मचारीलाई कार्यप्रेरित गरिराख्न सुपरिवेक्षकको के कस्तो भूमिका रहन्छ ? उल्लेख गर्नुहोस्। १०

 कर्मचारीलाई काममा स्वचालित रुपमा आवद्ध कसरी गर्न सकिन्छ ? मनैदेखि काममा कसरी बसिभूत गर्न सकिन्छ ? भन्ने विषयमा धेरै अध्ययन अनुसन्धान भएका छन् र अनेकन सिद्धान्तहरु पनि
प्रतिपादन भएका छन्।
 कर्मचारी उत्प्रेरणाका सिद्धान्तहरु कार्यपरिवेश, मनोविज्ञान र सङ्गठनका वरिपरी रहेर तर्जुमा हुने
गरेका छन्।
 सङ्गठनले जहिले पनि उच्च उत्पादकत्व मार्फत ग्राहक सन्तुष्टि खोज्छ, जसको आधार भनेको
कर्मचारी क्षमता विकास र कर्मचारीको क्षमतालाई सङ्गठनको हितमा प्रयोग गर्ने इच्छा हो। त्यसैले
भनिन्छ Performance = function (ability × motivation)। उद्देश्य (वा नतिजा) व्यक्तिको सन्तुष्टिको उत्पादन हो।
 व्यक्तिको आन्तरिक आवश्यकताले उसको व्यवहार र क्रियाकलापलाई निर्दिष्ट गर्दछ। त्यसैले आन्तरिक आवश्यकता बुझेर तिनलाई संवोधन गर्नु पर्दछ।
 कामप्रतिको निर्दिष्टता (drive) त्यस्तो आन्तरिक वल हो जसले मानिसको व्यवहारलाई लक्ष्योन्मुख पार्दछ।
 उत्प्रेरणा आन्तरिक इच्छा (-Intrinsicfeeling) र वाह्य प्रेरणा (Extrinsicrewards) को कारण सिर्जित हुन्छ।
 व्यवहारमा कर्मचारीलाई कार्यप्रेरित गर्न नीति व्यवस्था, आर्थिक सहुलियतका अलावा नेतृत्वको व्यवहार पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण हुन्छ। नेतृत्व वा कर्मचारीको सुपरिवेक्षकले यी आधारमका कर्मचारीलाई उत्प्ररित गर्दछ :

• कर्मचारी आवश्यकताको पहिचान र विस्तार गरेर
• असल कामको प्रोत्साहन गरेर
• उदाहरणीयता प्रदर्शन मार्फत
• समूह भावनाको कदर गरेर
• उद्देश्य, योजना र कार्यक्रममा सहभागिता गराएर
• कर्मचारीप्रति संवेदनशील बनेर
• कर्मचारीलाई सुसूचित बनाएर
• चुनौती र अर्थपूर्ण काम गर्न दिएर
• काउन्सिलिङ् गरेर

(प्रस्तुत सामग्री चैतन्य एकेडेमी नेपालद्वारा प्रकाशन गरिएको हो।)

सल्लाह सुझाव तथा लोकसेवा सम्बन्धी सम्पूर्ण कक्षाका लागि चैतन्यमा सम्पर्क गर्नुहोला।

Chaitanya Academy Nepal

New Baneshwor, Shankhamool, Kathmandu

Contact No. 01-4792427, 9851246100, 9851146100